آقْ‌سَرایی، خواجه‌کریم‌الدین محمودبن محمد (د میان 723 و 733ق/1323 و 1333م)، مورخ، منشی و دولتمرد عهد سلجوقیانِ روم در سدة 7 و 8ق/13 و 14م. از نسب و تاریخ درگذشت و زادگاه وی و نیز از مناصبی که در نزد سلجوقیان داشته است، اطلاعات دقیقی در دست نیست. عثمان توران مصحح کتاب مسامره‌الأخبار و مسایره‌الأخیار، تنها تألیف آق‌سرایی، بر پایة مطالعة متن آن پژوهشهایی کرده و بر نکاتی دست یافته است. وی در مقدّمه‌ای که بر این کتاب نوشته چنین می‌گوید: عنوان «آق‌سرایی» نشان می‌دهد که وی به خاندانی از «آق‌سرا» (ناحیه) منسوب است و چنانکه خود در آغاز فصل چهارم کتاب در ذکر وقایع پس از مرگ غیاث‌الدین کیخسرو دوم (د 644ق/1246م) می‌نویسد، در دیوان سلجوقیان روم خدمت می‌کرده و در این هنگام 20 یا 25 سال داشته است. از این‌رو می‌توان گفت که در نیمة نخست سدة 7ق/13م زاده شده است. از سوی دیگر، رویدادهایی که وی در مسامره‌الاخبار آورده، نشان می‌دهد که دست کم 47 سال از زندگی خود (675-723ق/1476-1323م) را در خدمت سلجوقیان گذرانده است. باتوجّه به تاریخ قاضی‌احمد نقده‌ای استنباط می‌شود، آق‌سرایی در 733ق/133م زنده نبوده است (آق‌سرایی، مقدمة مصحح، 33). از این‌رو مسلّماً مرگ او میان سالهای 723 و 733ق/1323 و 1333م روی داده است.
آق‌سرایی شاهد شورشهای بسیاری بود که بر ضد ایلخانان روم اتفاق افتاده است. یکی از آنها شورش خطیر اوغلو به سال 675ق/1276م بوده و علی‌رغم آنکه آق‌سرایی چندی از روی اجبار در دیوان وی خدمت کرده، توانسته است از آن آشوب جان سالم به در برد. نیز شورش قرامانها و شورش بالتو بر ضدغازان‌خان در 696ق/1297م از آن جمله بوده است. از میان امیران، کسی که آق‌سرایی خدمات مهمی به او کرده و در همة مراحل با وی همکاری داشته، مجیرالدین امیرشاه بوده است. این امیر از سوی غیاث‌الدین مسعود سلجوقی (حکومت: 681-702ق/1282-1303م) به نیابت سلطنت تعیین شده و از توجه ایلخان برخوردار بود. کریم‌الدین تا هنگامی که مجیرالدین منصب و مقام خود را داشت، در همة مراحل ملازم خدمت او بود، و به مصائب و سختیهایی که در ملازمت وی متحمل شده در کتابش اشاره کرده است (مسامره‌الاخبار، 209). آق‌سرایی پس از مرگ مجیرالدین (701ق/1302م) چند سالی سرپرستی اوقاف سلجوقیان را بر عهده داشت و سپس به کوتوالی آق‌سرای تعیین شد. او همچون بزرگان زمان خود ثروت انبوه داشته و چنانکه از نوشته خودش (ص 306) برمی‌آید، قلعة سالمه ملک او بوده است.
آق‌سرایی در نثر مُنشیانه دستی داشته و کتاب مسامره‌الاخبار او به چنین نثری نوشته شده است. شعر فارسی نیز می‌سروده که نمونه‌هایی از آن را در همین کتاب می‌توان دید. تنها اثر آق‌سرایی، چنانکه اشاره شد، مسامره‌الاخبار و مسایره‌الاخیار است که آن را به نام امیرتیمورتاش نوین چوپانی (د 728ق/1328م)، فرمانروای آسیای صغیر در زمان سلطان‌ابوسعید بهادر (716-736ق/1316-1336م) نوشته است. و چنانکه خود در مقدمة کتاب گفته آن را به 4 اصل تقسیم کرده است تا در آن دربارة وضع تواریخ و کیفیّت آن و تاریخ اسلام از هجرت پیامبر(ص) تا برافتادن عباسیان، فرمانروایی سلجوقیان، خاقانهای مغول، پادشاهان روم، امیران و صاحب‌منصبان روزگار ایشان و رویدادهایی که در دورة ملازمت مشاغل دیوانی شاهد آنها بوده، سخن گوید، ولی آنچه اکنون در دست است و شاید همان باشد که نویسنده موفق به اتمام آن شده، رویدادهای روزگار سلجوقی از آغاز تشکیل دولت سلجوقیان، ذکر سلاجقة ایران و روم و رویدادهای دوران آن خاندان تا چیرگی مغول است. یکی از ویژگیهای این کتاب، ذکر ماده تاریخهای مشهوری است که مؤلف دربارة حوادث مهم و سال مرگ بزرگان آورده است (صفا، 3/1255-1256). به عقیدة برخی از صاحب‌نظران، مسامره‌الاخبار و تاریخ ابن‌بی‌بی (الاوامرالعلائیه) دو کتاب تاریخ مهم دربارة سلجوقان به شمار می‌روند. مسامره‌الاخبار به تصحیح عثمان‌توران با پیشگفتاری عالمانه به زبان ترکی جدید در 1934م در آنکارا چاپ شده است.

مآخذ: آق‌سرایی، کریم، سامره‌الاخبار و مسایره‌الاخیار، به کوشش عثمان‌توران، آنکارا، 1943م، جمـ ؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوسی، 1363ش؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 4/474-4746؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 6/4246.
جعفر شمار